AŞGABAT: TÜRKMEN PAÝTAGTYNYŇ ADY NÄME MANY AŇLADÝAR?

Türkmen paýtagtyna köplenç "söýgi şäheri" ýa-da "aşyklaryň mekany" diýilýär. Bu barada türkmen halk döredijiliginiň bir rowaýaty bilen baglanşdyrýarlar, onda Nurahmediň Nusaýa we Pirahmediň Änewe höküm süren döwründe bu hökümdarlaryň gyzy we ogly hudaýyň emri biri-birine aşyk bolupdyrlar. Özlerine howp abanýandygyny bilip, çölde gizlendiler, ýöne suwsuzlykdan ejir çekip, daglara geldiler, ýalňyz çeşmäni tapyp içmek islänlerinde göz öňlerinde gurady. Aşyklar dag akymyna duşýançalar hasam öňe gitdiler, ýöne suwa düşen badyna suw bugardy.

Ýigit Hudaýy hasam gaharlandyrýan hereket edip, ýerasty çeşmeleri gözläp başlady we Gudratygüýçli olara ölüm perişdesini Yzraýyly iberdi. Şeýle-de bolsa, Taňrynyň habarçysy bu hökümi ýerine ýetirip bilmedi: gyza seredip, özi aşyk boldy we tabşyrygy ýatdan çykardy. Soň bolsa kristal arassalygy ýaly açar söýginiň özi ýaly ýerden çykdy. Ynha, bu aşyklaryň janyny halas eden ajaýyp ýerde, mesgen tutmak kararyna geldiler, hekaýalaryny eşidip, başgalar hem bu ýere geldiler.

Aşgabat adynyň gelip çykyşynyň asyrlarboýy dowam edip gelýän we türkmen halkynyň taryhy bilen ýakyndan baglanyşykly başga görnüşleri hem bar. Ýerli we daşary ýurtly meşhur alymlaryň köpüsi "Aşgabat" sözüniň edebiýatlarda düşündirilşine şübhelenýärler.

Birinjisi, XX asyryň birinji ýarymynyň meşhur dilşynazy A.Potseluýewskiý bolup, "Aşk" Parfiýa şalarynyň biriniň ady bilen baglanşdyrýarlar. Onuň yzyndan meşhur arheolog A.Maruşenko şäheriň Parfiýa ady bilen baglanşyklydygyny görkezdi. Olaryň pikirlerini türkmen alymlary S.Aganow we O.Gundogdyýew paýlaşdy. Taryhçy-farsist H.Ownuk orta asyrlaryň pars dilindäki edebiýatynda Parfiýa şalary Arsakidleriň (Arşakidler) neberesine Aşkanidler (Aşkanlar) diýilendigini tassyklady. Orta asyrlaryň ermeni çeşmelerinde Arsakidlere Aşkanidler, Arşak I dinastiýasynyň düýbüni tutujy Aşk I diýilýär.

Etnonimiýa, toponimiýa, ýazmaça çeşmeler, arheologiýa we etnologiýa maglumatlaryna görä , “turanlar” (häzirki türkmenler) diýip atlandyrylan Arsakidleriň Dakho-Massaget (Skif-Sarmatiýa) gurşawynyň aslydygyny gönüden-göni görkezýär. Taryhçy Lew Gumilýowyň türk ariýlary diýip atlandyrdy. Türkmenistanyň paýtagty - Aşgabat Parfiýa şasy Nusaýyň öňki rezidensiýasyndan onlarça kilometr uzaklykda ýerleşen. Nusaý – Rimiň garşydaşy bolan Gündogaryň iň güýçli döwletiniň Parfiýa imperiýasynyň ruhy paýtagtydyr.

B.e.öň III asyryň ortalarynda häzirki Aşgabadyň çäginde Arsakidleriň buýrugy bilen berk gala guruldy. Orta asyrlarda bu gala esasan hem türkmen-seljuk döwründe (XI-XII asyrlar) ýerli hökümdaryň berkiden köşgüne öwrüldi. Galanyň fundamenti berk bolup ajaýyp bişirilen kerpiç bilen örtülen tegelek diňler ybarat bolupdyr. Ol ýerden arheologlar köp bürünç we keramiki tapyndylary tapdylar. Gala häzirki Aşgabadyň merkezinde ýerleşýärdi.

Aşgabat adynyň parfiýadan gelip çykyşyny rus žurnalisti we ýazyjysy Wladimir Şerbakowyň Asgard hakda – Parfiýa patyşalygynyň gadymy paýtagty Kopetdagyň eteginde ýerleşýän Skandinawiýa mifleriniň Aslaryň ata-babalaryndan gelen şäherdir diýip belläp geçýär. Ýazyjy dürli halklaryň köp ýazylan çeşmelerini öwrenmek esasynda özüniň açyşlaryna geldi.

XVII asyrda Kopengagen şäherinde gadymy islandlaryň dilinde taňrylar we gahrymanlar, biziň eýýamymyzyň ilkinji asyrlarynda halklaryň göçüp-gonup ýören wakalary hakynda gahrymançylykly aýdymlary öz içine alýan gadymy golýazma tapyldy. "Ýaşuly Edda" atly kitabyň tapylmazyndan has öň, ýagny 1222 - 1225-nji ýyllarda, Islandiýanyň taryhçysy we şahyry Snorri Sturlusson "Ýer tegelegi" atly taryhy eseriň awtory, şol wakalar barada gadymy rowaýatryň kitabyny ýygnapdyr.

Snorri Sturlussonyň rowaýatlaryny “Ýaş Edda” diýip atlandyrylypdyr. Skandinaw hudaýlary ýa-da başgaça aslary, "Edda" -nyň ikisinde-de hakyky adamlar, Skandinawlaryň ata-babalary diýlip yglan edilýär. “Tanakwisliň (Dona) gündogarynda Aziýada ýerleşýän ýurda Asyň ýurdy ýa-da Aesiň öýi, ýurduň paýtagtyna bolsa Asgard, ol ýerdäki hökümdara Odin diýilipdir."- diýip Snorri ýazypdyr.

V.I. Şerbakowyň pikirine görä, Nusaýyň kult merkezidigini “Edda” kitabynda Aesir Asgardyň hudaýlarynyň şäheri hökmünde suratlandyrylandyr. Aeslar Rimiň giňelmegi sebäpli Aziýadan çykypdyrlar, ýöne bu waka Aziýa bilen Ýewropanyň arasyndaky metahistoriki gatnaşyklary tassyklaýar. Gözlegçiler Nusaýda tapylan meşhur pil süňkünden ýasalan riton gämileriniň, gübürçekli frizleri bilen bezelendigi, grek taňrylaryny däl-de, eýsem Aeslary - Odin, Tor, hudaýlaryň meşhurlanýan zatlary barada “Edda” kitabynda edişleri ýaly şekillendirilendigine ynanýarlar.